Winnaar Libris Literatuur Prijs 2025 & juryrapport & openingsspeech

We eren vandaag de literatuur, meer in het bijzonder het beste wat de Nederlandse en Vlaamse literatuur in het afgelopen jaar te bieden had. En dat beste was heel erg goed. We eren hiermee ook de vrijheid van denken, de vrijheid van de verbeelding, de vrijheid van uitdagen, ergeren, ontroeren, woedend maken, tegenspreken, meeveren. De vrijheid van je laten meevoeren naar compleet nieuwe werelden en naar compleet nieuwe gedachten. Het is een vrijheid die we moeten koesteren en bewaken, en in deze tijden die soms verontrustend zijn, is het goed te beseffen dat we veel te verliezen hebben. De literatuur bekronen, het excellente eruit lichten en koesteren, is naast een viering daarom ook een vorm van verweer. Tegen de naargeestigheid en de bekrompenheid, voor de autonomie en de weerbaarheid van de geest.

De jury mocht zich het afgelopen jaar met z’n vijven door 183 nieuw verschenen titels heen lezen. We lazen ons dwars door stapels autofictie, persoonlijke ervaringen en introspectie heen, we lazen over familieverhoudingen en moeilijke vaders, over de grote geschiedenis en de kleine wereld, over wat de mens de natuur aandoet, over wat de mens de dieren aandoet, en natuurlijk over de liefde. De liefde voor kunst, voor schoonheid, voor overleden kinderen en onbereikbare geliefden, en de liefde voor elkaar. In onze zoektocht naar excellentie hebben we ons laten leiden door boeken die iets met ons dóen. Die uit urgentie zijn geboren, uit de noodzaak dat dit verhaal verteld móet worden en wel nu. We hebben gezocht naar ontregeling en naar vertelplezier, naar doorkijkjes naar nieuwe werelden en nieuwe gedachten, naar boeken die onze verbeelding sturen over onbetreden paden. Naar boeken kortom, waarvan we na lezing zeiden: boek, waar was je al die tijd? De excellentie hebben we gevonden, in een prachtige longlist met daarop achttien romans waarvan liefst zes debuten. 2024 was een uitstekend jaar voor debutanten die met een opvallend, fris en volkomen eigen geluid de Nederlandse literatuur zijn binnen gedenderd en die hoop bieden voor de toekomst.

Zoals alle goede romans gaan de zes titels die we uit de longlist hebben gedestilleerd en die meedingen naar de Libris literatuurprijs 2025 in essentie over ons, over gewone mensen in al hun beperktheid en armzaligheid, met een onuitputtelijk vermogen tot dromen en tot liefhebben.
We lieten ons in Man maakt stuk meenemen in de achtbaan op een loeispannende en geestige tocht langs grote vraagstukken – over privilege, over wie het recht opeist om zich te manifesteren in de openbare ruimte, over heteronormativiteit.
In de indrukwekkende constructie van De  kroon met twee pieken bleven we almaar nieuwe lagen en verwijzingen ontdekken. We lieten ons gewillig meevoeren in de soepele schakeling tussen vertelperspectieven, stijlen en tijdvakken.
Van Rouwdouwers leerden we hoe dat gaat, je een plek uithakken in een maatschappij die niet op je zit te wachten en nul verwachtingen van je heeft. En hoe lang het kan duren voordat je beseft dat er onvoorwaardelijk van je gehouden wordt.
We lieten ons overdonderen door de stilistische brille van Oroppa. We moesten alle zeilen bijzetten op een hallucinante reis langs de culturen die het nieuwe Europa vormen. En we kwamen daarbij op plekken waar je niet vaak heen naartoe wordt genomen in de Nederlandse roman.
We keken mee door de lens van de microscoop waar de hoofdpersoon van In het oog de wereld en de mensen om haar heen onder legt, en verloren onszelf in een spectaculair verhaal waarin ook de liefde tot in de kleinste en pijnlijkste details wordt ontleed.
En we reisden mee met de geliefden uit Hogere machten, van Nederlands-Indië naar Engeland, naar Den Haag en naar Egypte. We lieten ons overtuigen dat de onontkoombare keuzes die twee harten moeten maken een leven nog veel meer bepalen dan alle plotwendingen waar de kranten en journaals van schreeuwen. Net als het noodlot natuurlijk, dat altijd toeslaat wanneer je er niet op bedacht bent.

Het kiezen van een winnaar uit deze zes romans, die stuk voor stuk juweeltjes zijn, was een hels ingewikkelde taak. En toen we elkaar eenmaal overtuigd hadden, en het wisten, wisten we ook precies waarom. We hebben gekozen voor het boek waarvan we denken dat het ons over tien of twintig jaar nog steeds zal verwonderen en ontroeren, en dat lang herinnerd zal worden als een uitzonderlijke vertelling. We hebben gekozen voor de roman die ons diep in onszelf heeft doen afdalen en ons in de spiegel laat kijken: dit is wie wij zijn. Onze winnaar is een pageturner waar de urgentie vanaf spat. Dit verhaal, zo voelt de lezer pagina na pagina, móest verteld worden, en wel nu, omdat dit ook ons verhaal is. De winnaar van de Libris literatuurprijs 2025 is Oroppa van Safae el Khannoussi.

Foto: Merlijn Doomernik

We waren overdonderd door Oroppa van Safae el Khannoussi. Door de stilistische brille die gul wordt uitgeserveerd, pagina na pagina, want dit is beslist geen zuinig boek. Het loopt over van de verhalen in verhalen in verhalen. Deze vertellingen lijken alle kanten uit te waaieren maar blijken bij nadere lezing onlosmakelijk met elkaar verbonden te zijn, als de tentakels van een octopus. De lezer wordt hard aan het werk gezet, en die arbeid wordt dubbel en dwars beloond.

Het boek handelt over het mysterie van Salomé Abergel, een beroemde kunstenares die spoorloos is verdwenen uit haar huis in de Amsterdamse Rivierenbuurt. De zoektocht leidt langs verlopen cafés en duistere plekken in wereldsteden waar een bonte stoet outcasts zich ophoudt, van Amsterdam naar Parijs naar Casablanca en weer terug. Vanaf de eerste pagina’s kruipt een verontrusting in het verhaal als het gedonder van oorlogstuig ver weg. De verontrusting kruipt ook bij de lezer onder de huid, en blijft daar nog lang zitten.

De roman schetst het Europa dat bloot komt te liggen als we onder de oppervlakte gaan wroeten. Dan zien we een werelddeel dat haar gedaante heeft gekregen door de grote migraties van de afgelopen eeuw. Die hebben nieuwe verhalen met zich meegebracht, nieuwe culturen, nieuwe geschiedenissen, nieuwe trauma’s, nieuwe herinneringen, nieuwe dromen, die zich hebben vermengd met de oude. Er kwamen ook nieuwe demonen mee, die onverhoeds kunnen opduiken, in de Rivierenbuurt in Amsterdam-Zuid bijvoorbeeld.

De werkelijkheid is nooit eenduidig, alles hangt met alles samen, de mooiste smoelen verkeren in gruwelijke tronies, de smerigste politiek woekert over de bladzijden en wordt afgewisseld met warm-menselijke emoties. Dit is Nederland, dit is Europa, dit is literatuur als het festijn van woorden en metaforen dat het hoort te zijn.

Jury van de Libris Literatuur Prijs 2025, Amsterdam, 19 mei 2025

• Sheila Sitalsing, journalist, schrijver en columnist voor De Volkskrant – (voorzitter)
• Jan van Damme, journalist en historicus, hoofdredacteur van het Tijdschrift Zeeland van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen
• Nele Hendrickx, directeur van het Letterenhuis Antwerpen
• Michiel van Kempen, bijzonder hoogleraar Nederlands-Caraïbische Letteren aan de Universiteit van Amsterdam
• Edward van de Vendel, schrijver en vertaler

De bekendmaking is hier terug te zien:

Luister hier naar de podcast van ‘Oroppa’.

En bekijk hier #DeZin op LessonUp

Luister hier naar het interview in Nooit Meer Slapen

Van harte welkom op deze bijzondere avond — een avond waarop we vieren wat ons verbindt, verheft en verrijkt: de literatuur. We zijn hier niet alleen om een literaire prijs uit te reiken, al is dat een eervolle aanleiding. De prijs staat voor iets groters: voor een cultuur van lezen, van schrijven — en alles wat daartussen gebeurt.

U in deze zaal bent geen toevallig publiek. U bent schrijver, recensent, boekhandelaar, uitgever, organisator van festivals — dankzij u worden verhalen niet alleen geschreven, maar ook gevonden en verdwijnen boeken niet in stilte, maar blijven ze spreken. U draagt de literatuur — en vanavond dragen wij haar samen. We eren vanavond de kracht van de verbeelding. De rijkdom van taal, het plezier van stijl, de ernst van betekenis. Lezen is geen ontsnapping, het is een daad van aandacht, een oefening in empathie. Het is een ontmoeting met stijlen en ideeën, met herinneringen die niet de onze zijn — maar het toch worden. En vanavond bekronen we die ontmoeting.

De uitreiking van de Libris Literatuur Prijs is bedoeld als een ode aan de Nederlandse literatuur. Daarbij past de feestelijkheid van deze avond, maar ook de verwoording van gedeelde zorgen over de toekomst, als daartoe aanleiding bestaat. En die aanleiding is er en vloeit voort uit het lot van de Nederlandse geesteswetenschappen.

Vandaag zien we hoe, door vergaande rationalisering, commercialisering en een al te dominante gerichtheid op het Engels, studies in klassieke talen, moderne vreemde talen en cultuurwetenschappen op veel plaatsen worden wegbezuinigd of samengevoegd tot onherkenbare conglomeraten, afgestoten als ware het een dure luxe. Dat leidt tot existentiële verschraling. Wat verloren gaat, is niet alleen diversiteit in boekuitgaven of vertaalcultuur — het is inzicht in de wereld zelf. Wij denken haar nog te kennen, maar begrijpen haar steeds minder.

De huidige ontwikkelingen zijn een uiting van een zorgwekkend tekort: het ontbreken van een coherent en krachtig talenbeleid voor het hoger onderwijs. Waar andere landen strategisch investeren in meertaligheid en vakoverstijgend taalonderwijs, heeft Nederland nagelaten om taaldiversiteit en cultuurkennis als essentiële pijlers van academische vorming te borgen. Zo dreigt een generatie studenten op te groeien die onvoldoende wordt toegerust om complexe literaire, filosofische en culturele teksten te lezen, te interpreteren en zelf voort te brengen. Literatuur én wetenschap lijden daar onvermijdelijk allebei onder.

Het is heus niet louter kommer en kwel. Programma’s die de basisvaardigheden in lezen en schrijven versterken, verdienen lof. Maar in het streven naar meetbare lees-  en taalvaardigheid dreigt het grotere verhaal verloren te gaan: het verhaal waarin taal niet slechts instrument is, maar een dragende kracht van cultuur, verbeelding en kritisch denken.

Diegenen die menen dat AI ons wel zal redden, wijs ik graag op de waarschuwing van Martin de Haan: “Het gaat er uiteindelijk niet om of [mensen] het beter kunnen [dan de computer], maar of we onze ziel niet volledig aan de duivel verkopen door de essentie van ons mens-zijn  – taal, communicatie, expressie, begrip – uit te besteden aan een machine.”

Literatuur is niet slechts vermaak, zij is noodzaak. Zij stelt vragen waar snelle antwoorden tekortschieten. Zij vergt een denkende, zoekende geest — en die geest wordt gevormd in een cultuur die de geesteswetenschappen niet als kostenpost beschouwt, maar als vitale levensbron.

Laat ons bij de uitreiking van deze literaire prijs, niet alleen hulde brengen aan de schoonheid van de literatuur en de schrijvers die daarvoor zorgen, maar ook het pleidooi hernieuwen voor haar noodzakelijke voedingsbodem. Zonder geesteswetenschappen geen levende literatuur. Zonder literatuur geen levende beschaving.