JURYRAPPORT LIBRIS LITERATUUR PRIJS 2022
Wormmaan van Mariken Heitman wint de Libris Literatuur Prijs 2022.
“Wormmaan getuigt van moed, literair meesterschap en grote denkkracht. Een uitdagende, onconventionele roman die zowel actueel als tijdloos is.”
Mariken Heitman (c) Bart Grietens
Crisistijden voor de wereld zijn vaak glorietijden voor de kunsten. Niet zelden blijkt ellende in de wereld een vruchtbare voedingsbodem voor de menselijke creativiteit. Misschien valt hier wel een parallel met onze huidige tijd te trekken, want 2021 – het jaar waarin een pandemie nog steeds de hele wereld in haar greep hield – was een vruchtbaar jaar voor de Nederlandstalige literatuur.
De jury van de Libris Literatuur Prijs was aangenaam verrast door de kwaliteit en de thematische en stilistische verscheidenheid van een groot aantal romans die in 2021 zijn verschenen. Dat we deze rijkdom met de longlist en shortlist wilden weerspiegelen, heeft de taak van de jury – om één boek als winnaar te bekronen – er niet eenvoudiger op gemaakt. Onze geanimeerde discussies kregen naarmate de ontknoping vorderde iets bedrukts: we wisten dat we óók vijf bijzondere romans zouden moeten passeren. Na het doorbreken van een tijdelijke patstelling is het de jury uiteindelijk gelukt om de taaie knoop door te hakken.
De winnaar van de Libris Literatuur Prijs 2022 is een boek dat qua vorm, inhoud en denkkracht zijn gelijke niet heeft – het vertelt een verhaal dat tegelijk hedendaags is én de geschiedenis van de mensheid omspant. De winnaar van de Libris Literatuur Prijs 2022 is Wormmaan van Mariken Heitman.
In Wormmaan verweeft Mariken Heitman met groot vernuft twee verhaallijnen die op het eerste gezicht nog ver uiteen lijken te liggen. Enerzijds neemt ze ons negenduizend jaar mee terug in de tijd, naar de Levant, om ons te vertellen over het begin van de landbouw. Vanuit het perspectief van onze voorouders ontvouwt zich een haast mythisch scheppingsverhaal, opgehangen aan een mysterieuze, androgyne vrouw die Ra heet. Door de bewoners van de nederzetting waar ze neerstrijkt wordt ze voor een man aangezien, en ook de erwtenplantjes die ze met zich meebrengt en opkweekt doen wenkbrauwen fronsen.
Anderzijds staat de roman met beide voeten in de aarde van onze huidige tijd. Heitman onderzoekt wat onmiskenbaar een van de grote thema’s van nu is: de eigen identiteit in het algemeen en de genderidentiteit in het bijzonder. Hoofdpersoon Elke is zaadveredelaar van beroep. Nadat haar poging om een superieur pompoenras te kweken is mislukt, vertrekt ze naar een Waddeneiland om op zoek te gaan naar de oerversie van de erwt. Deze zoektocht is evenwel ondergeschikt aan een andere: als mens is Elke op zoek naar haar eigen oerversie of oervorm, naar wie ze ‘werkelijk’ is. Ze torst daarbij altijd de vrouw die ze nooit werd met zich mee, die haar in schitterende innerlijke tirades genadeloos toespreekt: dat ze beugelbeha’s moet dragen, en vooral géén lesbische wandelschoenen, dat ze de buurman geïnteresseerde vragen moet stellen over de mestwetgeving.
Dat Heitman twee grote culturele omwentelingen weet te verbinden via het cultiveren van niets minder en niets meer dan een erwt, is een triomf van literaire verbeeldingskracht. Dankzij dit simpele plantje, met zijn vlinderachtige blaadjes en bloemen als feestelijk paarse vaantjes, becommentarieert Heitman onze omgang met het ecologisch systeem en onze omgang met de menselijke verscheidenheid – een originelere en meer gedurfde insteek is in de Nederlandstalige literatuur niet makkelijk te vinden.
Wormmaan is een verbluffend rijke ideeënroman die lijkt te draaien rond de gedachte dat de mensheid blind is voor de eigen vormingskracht. We geloven dat er een natuurlijke orde is en laten ons daardoor leiden, maar we vergeten dat we die orde zelf hebben aangebracht. Anders gezegd: ook de biologische groentes die wij als natuurlijk zien, zijn het resultaat van negenduizend jaar menselijk ingrijpen. Als we dat voor onze erwten kunnen inzien, waarom is dat voor gender dan zo moeilijk? Je voelt de plaatsvervangende beklemming wanneer Heitman laat zien wat een dagelijkse worsteling het voor Elke is om niet te voldoen aan de verwachtingen die de buitenwereld van een vrouw heeft, om op een zeker moment maar rijst te gaan eten omdat de bakker je stug met ‘jongeman’ blijft aanspreken.
De opbouw en thematiek van Wormmaan getuigen van een groot intellect, psychologisch inzicht en literair meesterschap. Deze roman telt nog geen driehonderd pagina’s, maar trekt een groot mentaal panorama open. Uiterst beheerst bouwt Heitman aan een stelsel van analogieën dat de roman steeds hechter, steeds gelaagder maakt. Van de beknopte landbouwgeschiedenis die ze daarin verwerkt, en van haar indrukwekkende kennis van evolutionaire processen, ga je als lezer daadwerkelijk met andere ogen naar de wereld kijken – gedachteloos een paprika in je boodschappenmandje gooien is er na het lezen van Wormmaan niet meer bij. Bovendien hanteert Heitman de taal met dezelfde souplesse en precisie als de boer zijn zeis. Haar natuurbeschrijvingen doen een beetje aan Jan Wolkers denken, zijn op een aardse manier lyrisch: ‘Dan wordt het april en zie ik mijzelf gehurkt het vlakke land aaien dat zich rillend in het voorjaarslicht schikt.’
Als jury zijn we vooral onder de indruk van het feit dat Heitman de moed heeft gehad om niet te kiezen voor een conventionele vertelling. De lezer wordt nergens behaagd – en dat is een verademing. Heitman durft het ongemak en wellicht zelfs het onbegrip op te zoeken: met de groeiende verwarring van Elke neemt ook onze verwarring toe, en het is alsof Heitman zegt: zo voelt dat dus, lezer. Ze daagt ons uit de hersenen te laten kraken; het boek is filosofisch zonder nodeloos zwaarwichtig te zijn.
In een tijd waarin het hokjesdenken welig tiert, toont Wormmaan dat de beste antwoorden op het identiteitsvraagstuk zijn zoals onze identiteit zelf: meerlagig. De maatschappelijke conventies en verwachtingen bieden niet het antwoord op vragen als: wie ben ik, waar behoor ik, wie wil ik zijn en waartoe wil ik behoren? Het zijn vragen waarop we allemaal – en ieder voor zich – met onze eigen levenswandel moeten antwoorden, en die antwoorden zullen nooit helemaal bevredigend zijn. Daarom is de Libris Literatuur Prijs 2022 voor Wormmaan: een buitengewoon actueel en tegelijk tijdloos boek, dat met de Waddeneilanden op de achtergrond toch van internationale allure is.
-
- Ahmed Aboutaleb, burgemeester van Rotterdam (vz)
- Katja de Bruin, chef boekenredactie VPRO Gids
- Femke Essink, neerlandicus en literair criticus voor De Groene Amsterdammer
- Alicja Gescinska, filosofe, schrijfster
- Theo Hakkert, literair journalist/recensent, voor o.a. Tubantia
v.l.n.r. Ahmed Aboutaleb, Katja de Bruin, Femke Essink, Alicja Gescinska, Theo Hackert
De winnaar van de Libris Literatuur Prijs 2022 is bekendgemaakt op maandag 9 mei 2022 tijdens een feestelijke bijeenkomst in Felix Meritis, waarbij alle zes genomineerden in een hommage-show nog eens extra in het zonnetje worden gezet.
Op het programma stonden optredens van: Keez Duyves, Mette Sterre, Bas Haring, Alexandra Hunts, Pieter Kuypers i.s.m. René Mioch, Gijs Scholten van Aschat, Ceylan Utlu i.s.m. Jan Robijns; presentatie Lucas De Man.
Het programma is terug te zien via livestream.
Mariken Heitman in Nieuwsuur vanuit Felix Meritis
