Juryrapport nominaties Libris Literatuur Prijs 2013

De Libris Literatuur Prijs is een prijs voor de beste Nederlandstalige roman van het afgelopen jaar. In deze omschrijving ligt een tweetal even belangrijke als voor de hand liggende beoordelingscriteria besloten: het boek moet Nederlandstalig zijn en het moet gaan om een roman. Is het eerste criterium betrekkelijk eenvoudig vast te stellen, het tweede heeft binnen de jury tot menige discussie geleid. Uiteindelijk besloten wij dat het niet aan ons was de grenzen van de roman vast te stellen, maar dat we het eens moesten worden over de vraag wat wij verstonden onder een goede roman.

In hetzelfde jaar 2012 waarvan we de Nederlandstalige romanproductie doornamen, verscheen de Nederlandse vertaling van Milan Kundera’s verzamelde essays Over de romankunst – een krachtige herinnering aan de potentie van het genre roman. De roman, zo stelt Kundera daarin, onderzoekt niet de werkelijkheid, maar het bestaan. ‘En het bestaan is niet wat er gebeurd is, het bestaan is het hele scala van menselijke mogelijkheden, van alles wat de mens kan worden, van alles waartoe hij in staat is. Romanschrijvers tekenen de kaart van het bestaan door deze of gene menselijke mogelijkheid te ontdekken.’

In een bescheiden maar toch te groot aantal van de 170 romans die we lazen, tekenen de schrijvers echter niet de kaart van het bestaan, zoals Kundera dat noemt, maar de kaart van hun bestaan. Iemands lot wordt dan de plot, het leven zelf bezorgt het boek opzet, compositie en personages, die slechts in zeldzame gevallen boven zichzelf uitstijgen. De roman is dan geen ontdekkingstocht, maar een particulier verslag van de eigen tocht. Hoe teleurstellend voor een genre dat juist dan spectaculaire resultaten oplevert wanneer de verbeelding aan zet is.

In de stapel troffen we verschillende boeken aan waarin de moderne samenleving zich nadrukkelijk manifesteert, en de taal lijkt zich daarnaar te voegen: kortere, zakelijker zinnen, een wat jachtig tempo en veel toespelingen op de actualiteit en tijdgeest. Natuurrampen, oorlogen, terreuraanslagen zijn een populaire achtergrond van het persoonlijk drama dat zich voltrekt.

Misschien niet verwonderlijk dat in veel romans uit 2012 het individu centraal staat: de aller-individueelste expressie van de aller-individueelste emotie is nog steeds bepalend voor de literatuur. Wat wel opviel was de tendens om het individu te situeren in een absurde, amorfe of bureaucratische wereld: een buitenstaander die een eenzame strijd voert en onontkoombaar ten onder gaat. Om zijn ondoordringbare omgeving te typeren worden bij tijd en wijle de meest futuristische bouwwerken en technieken te hulp geroepen. Maar de werkelijke context is de binnenwereld van de hoofdpersoon. Als we daarin kunnen doordringen, levert dat vaak mooie literatuur op, waarin veel ruimte is voor verbeelding.

Veel schrijvers laten hun personage zelf ook werken aan een boek of een andersoortige tekst, waardoor er verschillende stemmen opklinken die in het gunstigste geval een dialoog met elkaar aangaan. Bij sommige schrijvers hoor je een stem die ze ook in andere media laten klinken, als columnist of performer.

Voorts viel het de jury op hoezeer in ons toch grotendeels geseculariseerde taalgebied het geloof nog steeds een rol speelt. God mag ooit verdwenen zijn uit Jorwerd, menig schrijver heeft hij nog niet verlaten. Dat komt op verschillende manieren tot uiting: in speelse blasfemie of als langzaam proces van bewustwording soms, maar vooral in beschrijvingen van een als verstikkend streng ervaren, meest protestantse erfenis.

Meer in overeenstemming met de demografische feiten lijkt het opvallend vaak te constateren thema van ouderdom en geestelijke en lichamelijke aftakeling. Ook dit thema wordt in een veelvoud van vormen beschreven: vanuit de optiek van de oude hoofdpersoon zelf, meer dan eens beladen met oorlogsherinneringen, maar vaker nog vanuit die van de verzorgende kinderen, dikwijls dochters, hoe verschillend verwoord ook.

De jury was weinig enthousiast over het flinke aandeel bij de inzendingen van wat wij de ‘IKEA – roman’ zijn gaan noemen: het boek lijkt als het ware geschreven met behulp van een handleiding: een bouwpakket bestaande uit een handvol personages, een groot geheim in het verleden, tegengestelde belangen en loyaliteiten, een verliefdheid hier of juist wroeging en verdriet over een verbroken relatie daar. Na een onrustige opbouw komt de schrijver uiteindelijk tot een meubel; de verschillende perspectieven en wisselingen van tijd vaak verwarrend met de gelaagdheid die de goede roman kenmerkt. Een aanzienlijk aantal boeken begint met veel potentie, maar verliest gaandeweg het verhaal zijn frisheid, om tenslotte nog wat nadruppelend ten onder te gaan. Het deed de jury met regelmaat verlangen naar een robuust, ouderwets, ambachtelijk meubelstuk. Gelukkig zijn we die ook in voldoende mate tegengekomen. Voldoende, om ons gelukkig te prijzen deel te hebben mogen uitmaken van de jury van de Libris Literatuur Prijs 2013.

Deze overwegingen in acht genomen, koos de jury de volgende boeken voor de shortlist:

 

Winnaar 2025

Shortlist 2025

Longlist 2025

archief