Winnaar Libris Literatuur Prijs 2024 & juryrapport

Voor de 31e editie van de Libris Literatuur Prijs, heeft de jury 189 in 2023 verschenen romans van Vlaamse of Nederlandse bodem gelezen, en dat komt cijfermatig neer op ongeveer één per twee dagen. Dat het lezen van al die boeken ons geen moment verveelde, komt door de enorme rijkheid aan thema’s en personages die we in deze romans voorbij hebben zien komen. We zagen veel jonge kinderen, kunstzinnige types, mishandelde vrouwen, veel activisten voor welk thema dan ook. We zagen veel klimaatromans, veel romans met nostalgie of met een fantasievolle vooruitblik naar de toekomst. De shortlist bevat zes romans met van elk van deze thema’s en personages wat.

De jury heeft zich met ongelooflijk veel plezier van haar taak gekweten. We vergeleken onze discussies vaak met een leesclub op niveau en omdat boeken uitnodigen tot strikt individuele percepties – en je bij het lezen altijd je eigen bagage meeneemt – werden onze gesprekken soms heel persoonlijk. Droogstoppelachtige discussies over de vraag of een boek nu wel of niet een roman is, en waar literatuur begint en ophoudt, hebben we hoegenaamd niet gevoerd.

De leidraad in onze vergaderingen was: welk boek vind je het best, welk boek heeft je van begin tot eind geboeid, welk boek heeft je verrijkt. Aan recensies of interviews in de kranten die vaak tegelijkertijd verschenen, hebben we ons niet gelaafd noch gestoord. Lezen is in essentie een aller-individueelste activiteit en de jury liet zich niet zeggen wat wel of niet goed is, dat bepaalde zij zelf.

Dit leidde tot een ruime en veelzijdige longlist met minder inzendingen uit Vlaanderen dan gedroomd, maar wel met nog enkele persoonlijke favorieten. Die bij de volgende ronde van de shortlist alsnog sneuvelden. We lazen geboeid de verhalen van auteurs die hun niet-Europese achtergrond in een betoverende roman verwerkten; ze vielen uiteindelijk af. We zagen opvallend veel goede romans waarin lesbische relaties voorkwamen, soms gekoppeld aan ziekte of dood of rouwverwerking. Daarnaast coming-out romans waarin jonge jongens een weg zochten voor hun gevoelens, soms in iets futiels als een foto. We lazen prachtige romans van schrijvers met grote namen, die weliswaar een heel goed boek afleverden maar niet (in de ogen van de jury) hun beste roman hadden geschreven. Ook deze boeken vielen af.

Na rijp beraad kwamen we tot een keuze van zes romans die elk een heel eigen geluid bieden. De selectie loopt uiteen van een fantasievolle inleving in de Oekraïne in de jaren tachtig of in dezelfde periode maar dan in Parijs. Er is een toekomstroman met een fantasie over het leven op een andere planeet, en een roman met een tijdmachine die ons juist terugbrengt naar de zogenaamd goede oude tijd. En we kozen voor twee romans van hoog niveau over gekwetste kinderen: een over een tweeling en een over een jong meisje dat zich niet kan uiten.

Wat al deze romans in zich bergen is niet alleen dat het mooi geschreven, interessante verhalen zijn, maar dat ze tegelijkertijd een diepere laag bevatten die tot nadenken stemt. De auteurs helpen met hun verhalen ons te verhouden tot de vaak ingewikkelde werkelijkheid van vandaag. Niet in de laatste plaats omdat ze een beroep doen op onze verbeelding en op het feit dat de gedachten altijd vrij zijn. Een onmisbare kracht en tegenkracht voor maatschappelijke verandering.

Onze samenleving heeft de literatuur hard nodig in deze roerige tijd van maatschappelijke tegenstellingen, geopolitieke spanningen en oorlog, uitsluiting en grote vraagstukken zoals rond klimaatverandering, migratie en technologische vooruitgang. Geen gebrek aan meningen en uitingen daarvan, terwijl verdieping en (zelf)reflectie vaak ontbreken. Door de eeuwen heen biedt de literatuur ons echter een maatschappijkritische spiegel. Dit jaar vormen de auteurs met verve de spiegel van onze collectieve ziel door met hun verhalen ook in te gaan op lastige sociale, politieke en culturele kwesties. Soms over onverwerkt verleden op het nationale en internationale toneel, zoals hoe om te gaan met ons koloniale verleden, of hoe we te lang wegkijken van een ogenschijnlijk ongewisse toekomst die toch meer zekerheden kent dat ons lief is, zoals door de klimaatverandering.

De literatuur helpt ons er woorden en beelden aan te geven. Dat geldt zeker voor de boeken op onze shortlist. Ze gaan over gevoelige kwesties in de relationele en familiaire sfeer, zoals de gevolgen van het weghalen van baby’s bij ongehuwde moeders in De onbedoelden. Over de obsessie of het verlangen om het gevoelsleven van een ander te doorgronden of te manipuleren, zoals in Tosca en Luister of de werkelijkheid te veranderen in Ik kom hier nog op terug. Over de verleiding om over je grenzen heen te gaan met alle gevolgen van dien in Gebied 19 of over het leven onder repressieve regimes in een wereld zonder perspectief in De onzichtbaren.

De jury heeft de zes romans op de shortlist nog eens goed met elkaar vergeleken, waarbij de juryvoorzitter ondanks zijn plotselinge tijdrovende taak op het politieke toneel, via apps en mails en een beeldbuisverbinding toch zijn voorkeuren kon delen met de overige juryleden. Het was een lastige keuze: gaan we voor de toekomst of voor het verleden, voor Oekraïne of Parijs, voor het individu of voor de tweeling? Bij de keuze voor het winnende boek hebben we ons laten leiden door hetgeen de roman ons gaf, door het pure leesplezier, door de kracht van de fantasie, door het hanteren van een ingenieuze verteltechniek waarbij geen mus van het dak valt, of hij keert later in de roman nog terug met een belangrijke functie in het verhaal.

De winnende roman heeft ons verbluft door de vernuftige opbouw en we voelden dat dit het boek is waarvan we zouden willen dat heel Nederland en Vlaanderen het leest.

De Libris Literatuur Prijs 2024 gaat naar: Ik kom hier nog op terug van Rob van Essen.

(c) Bart Grietens

De jury was zeer én aangenaam verrast door Rob van Essens Ik kom hier nog op terug, de roman die op de valreep van 2023 verscheen. Onze kaarten moesten opnieuw worden geschud, want dit boek is van uitzonderlijke kwaliteit. De schrijver neemt ons mee naar het verleden, en schrijft buitengewoon beeldend over wat het hoofdpersonage overkomt. Het boek bevat veel absurde situaties, zoals we van deze schrijver gewend zijn, maar meer dan andere keren staat alles nu perfect in de steigers.

Rob van Essen heeft het boek namelijk vernuftig in elkaar gezet. Het is zo’n roman die je na lezing opnieuw en nog eens minutieus wil lezen, omdat alles een betekenis heeft, alles in elkaar grijpt. De opdracht van de hoofdpersoon, een journalist, om te gaan schrijven over mensen die naar zichzelf op zoek zijn, is niet therapeutisch bedoeld, maar blijkt daadwerkelijk een zoektocht, in beide betekenissen van het woord, waarin de lezer als vanzelf meegaat en in de juiste sfeer wordt gebracht. Het is een krankzinnige fantasie met een fikse diepgang, een verhaal dat gaandeweg handen en voeten krijgt en een onverwachte ontknoping heeft.

Het beeld van een stel naakte hippies die achter een bus aanhollen in de jaren tachtig in Amsterdam is zo beeldend beschreven dat het je nog lang bijblijft. Het leven van de journalist loopt anders dan je verwacht, maar daar gaan we niet te veel over zeggen. In essentie gaat dit boek over of je iets goed kunt maken, iets kunt herstellen wat je in het verleden verkeerd gedaan hebt. En over iets wat je niet gedaan hebt, maar achteraf  wel had willen doen.

Ik kom hier nog op terug is naar de mening van de aardig belezen jury de beste roman die Rob van Essen tot nu toe schreef. Het is een boek waarvan je zou willen dat iedereen het gaat lezen.

Jury van de Libris Literatuur Prijs 2024, Amsterdam, 13 mei 2024

• Kim Putters, voorzitter Sociaal-Economische Raad (SER) – (voorzitter)
• Dalilla Hermans, auteur en columniste van De Standaard
• Lisa Kuitert, hoogleraar Boekwetenschap aan de Universiteit van Amsterdam
• Joep van Ruiten, cultuurjournalist
• Vamba Sherif, schrijver, essayist, film- en boekrecensent